Κριτική για το βιβλίο του Σάμ Χάρις «Ανελεύθερη βούληση»,
που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κέδρος
Ο Σαμ Χάρις (Sam Harris γεν. 1967), είναι ένας Αμερικανός φιλόσοφος με ειδίκευση στη νευρολογία που έγινε γνωστός από το βιβλίο του «Το τέλος της Πίστης». Στο ολιγοσέλιδο βιβλίο του «Ανελεύθερη βούληση», όπως άλλωστε φανερώνει και ο τίτλος, υποστηρίζει ότι η ελεύθερη βούληση είναι μια ψευδαίσθηση.
Πρόκειται για ένα βιβλίο ακαδημαϊκής φιλοσοφίας με αδόκιμο ύφος και καθημερινό λεξιλόγιο, το οποίο αν και χωρισμένο σε κεφάλαια που αναλύουν την έννοια της ελεύθερης βούλησης στα διάφορα επίπεδα της ζωής (πχ. Ηθική, Πολιτική), πάντοτε καταλήγει στο ίδιο συμπέρασμα: ότι δεν έχουμε τον έλεγχο του εγκεφάλου μας, άρα ούτε και των πράξεών μας. Ο συγγραφέας βασίζεται στο αντίκτυπο των γονιδίων, των παιδικών τραυμάτων, της καταγωγής και του κοινωνικοοικονομικού υποβάθρου στις πράξεις μας, εξηγώντας ότι είναι αδύνατο να ελέγξουμε το υποσυνείδητό μας, το οποίο συχνά μας κυριαρχεί. Για αυτόν «Η ελεύθερη βούληση είναι μια ψευδαίσθηση» και «Οι σκέψεις και οι προθέσεις προκύπτουν από άγνωστες αιτίες για τις οποίες δεν ασκούμε συνειδητό έλεγχο. Δεν έχουμε την ελευθερία που νομίζουμε ότι έχουμε». Επίσης, ο κ. Χάρις θέτει κάποια ενδιαφέροντα ερωτήματα, όπως το πώς μπορούμε να θεωρήσουμε ένοχους εγκληματίες που δεν έχουν τον έλεγχο των πράξεών τους, αλλά δεν τα αναλύει εκτενώς ούτε τους δίνει απάντηση σε ένα πλαίσιο περισσότερο γέννησης προβληματισμού παρά διαφώτισης.
Η αντιμετώπιση του επί το θέμα είναι ιδιαίτερα νιχιλιστική. Είναι μεγάλη ασέβεια να ισχυρίζεται κανείς ότι δεν είμαστε πραγματικά ελεύθεροι, ύστερα από πολέμους, θανάτους και καταστροφές που πραγματοποιήθηκαν ακριβώς στον βωμό της ελευθερίας. Η δυνατότητα του να πράττεις βάσει του υποσυνειδήτου και να μη χρειάζεται να περιορίζεις τον εαυτό σου λόγω κάποιου αυταρχικού καθεστώτος ή αυστηρών νόμων είναι ταυτόσημη της ελευθερίας. Παράλληλα, είναι επιβλαβές να αρνείται κάποιος την ύπαρξη της ελεύθερης βούλησης εμμένοντας στα εμπόδια που συναντά στον δρόμο του, διότι έτσι αδρανοποιείται και οδηγείται στην μοιρολατρία.
Ωστόσο, για την κατανόηση της στάσης του συγγραφέως απέναντι στην ελεύθερη βούληση κρίνεται απαραίτητη η γνώση του πολιτιστικού υποβάθρου αυτού του βιβλίου. Ο κ. Χάρις είναι ένας από τους πιο προβεβλημένους επικριτές της θρησκείας στη Δύση και εκπρόσωπος της σχολής του Νέου Αθεϊσμού. Συνεπώς, στέκεται απέναντι σε αυτήν την ανθρώπινη ικανότητα, που αποδέχονται οι Χριστιανοί και αντιμετωπίζουν ως θείο δώρο.
Βέβαια, η ύπαρξη της Ελεύθερης Βούλησης δεν αναγνωρίζεται μόνο από τον Χριστιανισμό, αλλά και από τη Στωική φιλοσοφία. Ο Επίκουρος θεωρεί τον άνθρωπο ένα πλάσμα ελεύθερο, όπως το λέει η λέξη: να πηγαίνει όπου αγαπά (ελεύθω και ερώ), με την ελευθερία να αναβλύζει πηγαία από μέσα του και απαντά στην αιτιοκρατία: «Τίποτε δε γίνεται από το τίποτε».
Από την άλλη πλευρά, κάποιοι φιλόσοφοι εκφράζουν ανάλογες απόψεις με αυτές του Σάμ Χάρις. Ο Σοπενάουερ είπε: «Ο άνθρωπος μπορεί να κάνει αυτό που θέλει, αλλά δεν μπορεί να θέλει αυτό που θέλει», ενώ παράλληλα ο Αϊνστάιν: «Όλοι δρουν όχι μόνο υπό την επιρροή ενός εξωτερικού καταναγκασμού αλλά επίσης σύμφωνα και με μια εσωτερική ανάγκη».
Επομένως, ο σύγχρονος άνθρωπος είναι πρακτικά ελεύθερος, αλλά η ελευθερία βούλησης υπό το πρίσμα της φιλοσοφίας είναι παραπλανητική ως προς την πραγματικότητα, ίσως και να είναι μια ψευδαίσθηση. Παρ’ όλα αυτά, δε θα συνέστηνα το συγκεκριμένο βιβλίο, διότι γίνεται επαναλαμβανόμενο και πραγματεύεται το ζήτημα μονολιθικά.
Σε κάθε περίπτωση, θα πρέπει κατ’ αρχάς να σεβόμαστε και ύστερα να χρησιμοποιούμε την ελευθερία που μας προσφέρεται, για να φροντίζουμε για την άνοδο του βιοτικού επιπέδου και την αντιμετώπιση των φαινομένων κοινωνικής παθογένειας, καθώς η εμπλοκή ενός γονέα με αυτά και η φτωχοποίηση των κατώτερων κοινωνικοοικονομικών στρωμάτων αυξάνει τις πιθανότητες ενός παιδιού να ενεργήσει εγκληματικά ακολουθώντας το υποσυνείδητό του. Εξ’ άλλου, η καθολική αποδοχή της ύπαρξης της ελεύθερης βούλησης -σε συνδυασμό με το αίσθημα της ατομικής ευθύνης- θα θεράπευε πολλά κοινωνικά προβλήματα…
Ένα σύντομο σχόλιο στην κριτική της Έλενας Γάρδου για το βιβλίο του Σαμ Χάρις “Ανελεύθερη Βούληση” …………… Καταρχάς, ο Σαμ Χάρις ΔΕΝ “είναι ένας Αμερικανός φιλόσοφος με ειδίκευση στη νευρολογία”, δεν υπάρχει τέτοιο πράμα, τέτοια ειδίκευση. Κατα δεύτερον, ο τίτλος του βιβλίου του ΔΕΝ “φανερώνει” ανελεύθερη βούληση. Ο τίτλος είναι “Free Will” (Ελεύθερη Βούληση). Κάνει, ουσιαστικά, κριτική στην ελληνική μετάφραση του βιβλίου δίχως να το αναφέρει, αποδίδοντας λαθη και ελλειψεις ή “λάθη και ελλείψεις” της μετάφρασης στον συγγραφέα, όπως η λανθασμένη ή “λανθασμένη” μετάφραση ακόμα και του τίτλου του βιβλίου. Και τι άλλο να πει κανείς στη συνέχεια; Ότι ο Επίκουρος ΔΕΝ είναι στωικός;