ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΔΥΟ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ «ΙΕΡΩΝ» ΤΟΥ ΞΕΝΟΦΩΝΤΑ ΣΕ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΓΛΩΣΣΕΣ
Εισαγωγή:
Πώς μεταφράζουμε ένα αρχαίο κείμενο σε σύγχρονες γλώσσες. Το θέμα της Προσωπικής Ερευνητικής Εργασίας μου ήταν η διαδικασία μετάφρασης δύο αρχαίων αποσπασμάτων του έργου του Ξενοφώντα «Ιέρων» στα νέα Ελληνικά, τα Αγγλικά και τα Γαλλικά. Πρόκειται για τον διάλογο, που πιθανότατα φαντάστηκε ο Ξενοφώντας, μεταξύ του ποιητή Σιμωνίδη και του τυράννου των Συρακουσών Ιέρωνα.
Η επιλογή αυτού του θέματος έχει τις ρίζες του στην αγάπη μου για την ελληνική -αρχαία και νέα- γλώσσα και για τις ξένες γλώσσες, ιδίως τα γαλλικά. Είναι αλήθεια πως από μικρή, ενδιαφερόμουν ιδιαίτερα για τα γλωσσικά μαθήματα. Έτσι, όταν έγινε η παρουσίαση της Ατομικής Εργασίας στις 3 Ιουνίου 2020 και μας ενημέρωσαν πως καλό θα ήταν το θέμα μας να σχετίζεται με κάποια δεξιότητα ή ταλέντο μας, κατευθείαν, χωρίς κανέναν ενδοιασμό, σκέφτηκα τις μεταφράσεις! Ακόμη, αυτό που μου κέντρισε το ενδιαφέρον είναι η διαδικασία της μετάφρασης και οι δυσκολίες που αντιμετωπίζει ένας μεταφραστής διότι είναι μια ασχολία που με ενδιαφέρει. Επιπρόσθετα, είμαι λάτρης της Αρχαίας Ελλάδας, συνεπώς μέσα από αυτήν την εργασία θα κατανοήσω την ψυχολογία, τη ζωή, τις υποχρεώσεις, τους φόβους και τα πάθη ενός τυράννου και ενός ελεύθερου πολίτη.
Πηγές:
Καταρχάς, συμβουλεύτηκα δύο ηλεκτρονικές πηγές για τη διαδικασία των μεταφράσεων. Από την πρώτη, άντλησα οδηγίες για τη μετάφραση του αρχαίου κειμένου στα Νέα Ελληνικά (πχ. ότι πρέπει πρώτα να βρω τα ρήματα). Η δεύτερη με δίδαξε σχετικά με τον τρόπο προσέγγισης, διόρθωσης κι επιμέλειας μιας μετάφρασης (πχ. ότι οι γλωσσικές επιλογές μου καθοδηγούνται από το στοχευόμενο ακροατήριο).
Η επόμενη πηγή που χρησιμοποίησα είναι το Λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας των Liddell και Scott, το οποίο μου συνέστησε η σύμβουλος καθηγήτριά μου, Χριστίνα Βασιλάκη. Είχα πολύ εύκολη πρόσβαση σε αυτό δεδομένου ότι δε χρειάστηκε να το δανειστώ ή να το αγοράσω, αφού υπάρχει στο διαδίκτυο δωρεάν η ηλεκτρονική μορφή του. Αποτελεί τη σπουδαιότερη πηγή της εργασίας μου διότι χάρη σε αυτό, κατάφερα να μεταφράσω οποιαδήποτε αρχαία λέξη σε νέα, λαμβάνοντας υπόψιν την κλίση στην οποία βρίσκονταν τα ονόματα, την έγκλιση στην οποία εκφέρονταν τα ρήματα και τα συνήθη νοήματα της εκάστοτε λέξης στα έργα του Ξενοφώντα. Είναι σημαντικό να τονίσω ότι το συγκεκριμένο λεξικό αποτελεί καλύτερη πηγή από το σχολικό λεξικό της Αρχαίας ελληνικής γλώσσας του κ. Συμεωνίδης, του κ. Ξένη και του κ. Φλιατούρα, το οποίο συμβουλεύτηκα λίγες φορές, επειδή το δεύτερο δεν μου παρείχε την πληθώρα δυνατοτήτων και λέξεων που μου εξασφάλισε το πρώτο. Σχετικά με την εγκυρότητά τους, και τα δύο έχουν γραφτεί από ειδικούς γλωσσολόγους οι οποίοι έχουν συμβουλευτεί και άλλες πηγές. Πιο συγκεκριμένα το λεξικό του κ. Ξένη και του κ. Φλιατούρα έχει χρησιμοποιήσει ως πηγή αυτό των Liddell και Scott. Επιπρόσθετα, το γεγονός ότι έχουν γραφεί και τα δύο λεξικά πριν πολλά χρόνια, δεν αποτελεί πρόβλημα στο αντικείμενο μου, αφού απ’ όσο γνωρίζω δεν έχει γίνει κάποια σημαντική ανακάλυψη που να αμφισβητεί το νόημα που αποδίδουν οι παραπάνω γλωσσολόγοι στις αρχαίες λέξεις.
Για τη σύνταξη του αρχαίου κειμένου συμβουλεύτηκα το Συντακτικό Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας Γυμνασίου της κ. Μπίλλα. Βρισκόταν ήδη στη βιβλιοθήκη μου από το 2017 και το είχα χρησιμοποιήσει πέρυσι αρκετές φορές, με αποτέλεσμα να μην παρουσιαστεί καμία δυσκολία στη χρήση του. Πράγματι, είναι ένα εξαιρετικό βοήθημα με ζωηρά χρώματα και βοηθητικές παρατηρήσεις σε συνοδεία με παραδείγματα. Επίσης, δεδομένου ότι διανέμεται από το Υπουργείο, είναι αξιόπιστο.
Ακόμη, είναι αναμφισβήτητο ότι με βοήθησε η μετάφραση του βιβλίου του Ξενοφώντα από τη φιλολογική ομάδα των εκδόσεων «Κάκτου», που βρήκα στη βιβλιοθήκη του σχολείου μου στην αρχή του Οκτωβρίου και έβγαλα φωτοτυπίες. Πιο συγκεκριμένα μέσα από αυτήν, κατενόησα το νόημα του κειμένου και μπόρεσα να συντάξω με περισσότερη ευκολία το αρχαίο κείμενο. Βέβαια, η δυνατότητα να επισκεφτώ και άλλες βιβλιοθήκες και να μελετήσω διαφορετικές μεταφράσεις, θα ήταν πολύ βοηθητική, δεδομένου ότι παρ’ όλο που η μετάφρασή μου διαφέρει από αυτή του προαναφερόμενου βιβλίου, βρίσκεται στο ίδιο «μήκος κύματος» με εκείνη. Δυστυχώς, οι ανεπαρκείς γνώσεις μου δε μου επέτρεψαν να δω το αρχαίο κείμενο από μια διαφορετική οπτική γωνία από αυτή που είχαν οι φιλόλογοι της ομάδας των εκδόσεων του «Κάκτου».
Σχετικά με τις μεταφράσεις από τα Νέα Ελληνικά στα Αγγλικά και τα Γαλλικά, σκόπευα να δανειστώ από τη βιβλιοθήκη του σχολείου ή από τις καθηγήτριές μου ένα αγγλοελληνικό και ένα ελληνογαλλικό λεξικό σε έντυπη μορφή. Ωστόσο οι παρούσες συνθήκες, το κλείσιμο των σχολείων και η απαγόρευση κυκλοφορίας λόγω της έξαρσης του κορονοϊού, με οδήγησαν στην αναζήτηση ηλεκτρονικών πηγών. Στράφηκα λοιπόν στην υπηρεσία μετάφρασης της Google, το Google Translate. Η υπηρεσία είναι δωρεάν, το περιβάλλον της μου είναι γνώριμο εδώ και χρόνια και είναι προϊόν μιας εξαιρετικά μεγάλης εταιρίας με πολλούς εργαζομένους, συνεπώς την έκρινα έγκυρη.
Επιπλέον, δε θα γινόταν να μην αναφερθώ στη συμβολή ορισμένων φιλολόγων στο τελικό προϊόν μου. Παρά την αδυναμία συνάντησής μας, επικοινώνησα μέσω της ανταλλαγής email με την κ. Βασιλάκη για τη μετάφραση Αρχαία ελληνικά-Νέα, την κ. Κριτσοτάκη για τη μετάφραση Νέα Ελληνικά-Αγγλικά και τις κ. Καυκά και κ. Κατραλή για τη μετάφραση Νέα Ελληνικά-Γαλλικά. Η καθεμία τους παρουσίασε την άποψή της σχετικά με το έργο μου και, όταν χρειάστηκε, τις διορθώσεις της. Η επιβεβαίωσή τους πως οι μεταφράσεις μου ήταν καλές, μου προκάλεσε ένα αίσθημα σιγουριάς που μείωσε το άγχος που με κατέβαλλε. Επίσης είναι σαφές, νομίζω, πως οι διορθώσεις τους ήταν πολύτιμες για την ορθότητα των μεταφράσεών μου.
Μέθοδος:
Στις 2 Νοεμβρίου λοιπόν ξεκίνησα την υλοποίηση του τελικού προϊόντος με τη μετάφραση του αρχαίου κειμένου στα νέα ελληνικά. Δανείστηκα καταρχάς το βιβλίο με το αρχαίο κείμενο και τη μετάφρασή του (των εκδόσεων Κάκτος) από τη σχολική βιβλιοθήκη. Αμέσως, βρήκα τα ρήματα του πρώτου αποσπάσματος, όπως άλλωστε γνώριζα από το μάθημα των Αρχαίων και την πηγή: «Οδηγίες για τη μετάφραση αρχαίων κειμένων» ότι είναι το πρώτο βήμα της σύνταξης. Στις 6 του ίδιου μήνα, κατά τη διάρκεια ενός κενού άρχισα το συντακτικό με την κ. Βασιλάκη, η οποία μου έδωσε ορισμένες πολύτιμες συμβουλές όπως ότι όταν βλέπω «γάρ» να αρχίζω την πρόταση με το «Γιατί». Για να κάνω τις μεταφράσεις, χώριζα πρώτα το κείμενο σε προτάσεις και έβρισκα τους κύριους όρους της πρότασης. Έπειτα, κοίταγα το ήδη μεταφρασμένο (αλλά με λογοτεχνικό ύφος) κείμενο από το βιβλίο που είχα δανειστεί και επαλήθευα αν οι συντακτικοί ρόλοι που είχα αποδώσει στις λέξεις ευσταθούσαν. Στη συνέχεια, έψαχνα το είδος των προσδιορισμών στο συντακτικό του Γυμνασίου και σε συνδυασμό με τη σημασία τους (που την έβρισκα από τα λεξικά μου) τους μετέφραζα. Τέλος, αναζητούσα τις σημασίες των μορίων όπως πχ. του «δε» και επέλεγα αυτή που θεωρούσα ότι ταιριάζει καλύτερα. Αφού ολοκλήρωνα λοιπόν τη μετάφραση κάθε παραγράφου, τη διάβαζα δυνατά και άλλαζα τη σειρά των λέξεων όπου έκρινα ότι ήταν αναγκαίο, με σκοπό το κείμενο να μην είναι δυσνόητο και δυσανάγνωστο. Έτσι, στις 23 Νοεμβρίου τελείωσα το πρώτο απόσπασμα και σε λιγότερο από μια εβδομάδα (29/11) και το δεύτερο! Έπειτα, τα έστειλα στην κ. Βασιλάκη για να μου κάνει τυχόν διορθώσεις. Εκείνη μου έστειλε κάποιες διορθώσεις, ωστόσο μου πρότεινε να μιλήσουμε στο Zoom για να μου τις εξηγήσει καλύτερα. Μετά από τη συνάντησή μας (17/12), έκανα ορισμένες αλλαγές και κατάλαβα πως δεν πρέπει να είμαι υπερβολικά πιστή στο αρχαίο κείμενο σε σημείο που το νεοελληνικό να στερείται νοηματικής αλληλουχίας. Αυτήν τη συμβουλή την ακολούθησα και στις επόμενες μεταφράσεις.
Όσον αφορά τη μετάφραση από τα αρχαία στα αγγλικά, φυσικά και την έκανα από το μεταφρασμένο νεοελληνικό κείμενο και όχι κατευθείαν από το αρχαίο. Αξίζει επίσης να αναφέρω ότι ήταν εκείνη που μου πήρε λιγότερο χρόνο και με δυσκόλεψε λιγότερο από τις τρείς. Η μέθοδος που ακολούθησα είναι πολύ απλή: Μετέφραζα το ελληνικό κείμενο στα αγγλικά όπως «μου έβγαινε» φυσικά, από τις γνώσεις μου, και ύστερα έκανα μια ανάγνωση για να βεβαιωθώ ότι δεν έχω λάθη. Όταν μια λέξη μου ήταν άγνωστη, την έψαχνα στο Google Translate. Το πρόβλημα που προέκυψε ήταν ότι η λέξη «έρωτας» δεν έχει ομόλογη αγγλική ή η φράση «Μα τον Δία» δεν υφίστανται στην αγγλική γλώσσα. Παρ ’όλα αυτά, χρησιμοποίησα τη λέξη “love” και τη φράση “Oh Zeus” εμπνευσμένη από το “Oh my God”.
Η μετάφραση στα γαλλικά, βασίστηκε τόσο στο νεοελληνικό κείμενο όσο και στο αγγλικό. Για την ακρίβεια, με βοήθησε πολύ η αγγλική μετάφραση, καθώς οι δύο γλώσσες έχουν πολλές ομμόριζες λέξεις. Επίσης, ομοίως με την προηγούμενη μετάφραση, όπου είχα άγνωστη λέξη συμβουλευόμουν το Google Translate και στη φράση «Μα τον Δία» έβαλα “par Zeus” εμπνεόμενη από το “par Dieu” . Ωστόσο, η γαλλική σύνταξη απέχει παρασάγγας σε περιπλοκότητα από την αγγλική και για αυτό με δυσκόλεψε παραπάνω.
Αποτελέσματα εργασίας:
Καταρχήν, δημιούργησα ένα ολότελα δικού μου έργο το οποίο μπορώ να μοιραστώ με την οικογένεια, τους φίλους και τον ίδιο μου τον εαυτό. Δηλαδή, δημιούργησα μια μετάφραση την οποία θα μπορώ να διαβάζω στο μέλλον προκειμένου να θυμηθώ τα προσωπικά ενδιαφέροντα της εφηβείας μου.
Επίσης, ως αποτέλεσμα της ενασχόλησής μου με τις μεταφράσεις, θεωρώ την περεταίρω εμβάθυνσή μου στις τέσσερις γλώσσες. Επίσης, συνειδητοποίησα ότι στα ελληνικά όταν θέλουμε να πούμε κάτι γενικό χρησιμοποιούμε το β’ ενικό πρόσωπο (πχ. «το να αρπάξεις κάτι από τους αντιπάλους σου χωρίς τη θέλησή τους, εγώ νομίζω είναι το πιο ευχάριστο απ’ όλα»), ενώ στα αγγλικά και τα γαλλικά χρησιμοποιούμε απαρέμφατο (“grabbing something from your enemies without their will”, “arracher quelque chose de ses opposants, sans leur accord”). Κατάλαβα ακόμη πως ο λόγος των Αρχαίων Ελληνικών και των Αγγλικών είναι πιο «πυκνός», καθώς στα Νέα Ελληνικά και τα Γαλλικά χρησιμοποίησα πολύ περισσότερες λέξεις, για να αποδώσουμε μία μόνο αρχαία λέξη. Επιπλέον, εκείνο που με εξέπληξε ήταν ότι μέσω της μετάφρασης στα αγγλικά και τα γαλλικά κατενόησα καλύτερα το αρχαίο κείμενο και έκανα διορθώσεις στο νεοελληνικό.
Ακόμη συνειδητοποίησα, ότι η αρχαία και η νέα ελληνική αποτελούν μία αδιάσπαστη ενότητα, καθώς η διαδικασία μετάφρασης ενός αρχαίου κειμένου απομυθοποιήθηκε στο μυαλό μου. Για την ακρίβεια, ξεκινώντας την εργασία αφού είχα μόλις φύγει από το γυμνάσιο, θεωρούσα πολύ δύσκολο να μεταφράσω μόνη μου ένα αρχαίο κείμενο. Τώρα όμως γνωρίζω ότι, αν και δύσκολο, είναι απολύτως εφικτό! Ειδικά όταν μετέφραζα το δεύτερο απόσπασμα, μου έβγαινε αβίαστα σε αρκετά σημεία η μετάφραση και αισθανόμουν ότι απλά διαβάζω μια πρώιμη μορφή της γλώσσας με την οποία έχω μεγαλώσει, που άλλωστε αυτό είναι τα Αρχαία! Κατενόησα λοιπόν τη διαχρονική εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας.
Αισθάνθηκα επίσης με όλες τις μεταφράσεις να εξασκείται ο νους μου και να αποκτά σοφία όταν μαθαίνει τη σημασία νέων λέξεων. Έμαθα λοιπόν ότι οι μεταφράσεις μοιάζουν με τα μαθηματικά, γύμνασαν το μυαλό μου και όξυναν την κρίση μου όσο και η κατανόηση μιας μαθηματικής εξίσωσης. Ένιωσα ακόμη, να ωφελείται η φαντασία, η έμπνευση και η δημιουργικότητά μου.
Όσον αφορά τον εαυτό μου, κατάλαβα ότι είμαι συστηματική και βελτίωσα την οργάνωσή μου. Συνειδητοποίησα επίσης, ότι με γεμίζει πάρα πολύ η διαδικασία της έρευνας, της δημιουργίας και της μετάφρασης. Για αυτό, θα ήθελα πολύ όταν μεγαλώσω να κάνω διπλωματική εργασία, να γράψω δικά μου βιβλία και άρθρα και να μεταφράσω ξενόγλωσσα βιβλία. Επίσης, μέσα από την εργασία ανέπτυξα την κριτική και την δημιουργική μου σκέψη, διότι κατάφερα να μεταφράσω κάποια πολύ δύσκολα αρχαία κομμάτια που με προβλημάτιζαν για μέρες και ασχολήθηκα με τη σχεδίαση του εντύπου μου. Τέλος, έδωσα απάντηση στο ερευνητικό μου ερώτημα, επειδή έμαθα πώς μεταφράζουμε ένα αρχαίο απόσπασμα σε σύγχρονες γλώσσες.
Επίλογος:
Η συγκεκριμένη εργασία είναι πολύ σημαντική για εμένα διότι για πρώτη φορά καταπιάστηκα με κάτι που με απασχόλησε μήνες και που αποτελεί ένα απόλυτα δικό μου δημιούργημα! Η εμπειρία μου από την εργασία είναι ειλικρινέστατα η καλύτερη και πιστεύω ότι αποτελεί μια επιτυχία. Ελπίζω οι αναγνώστες του τελικού μου προϊόντος να το χρησιμοποιήσουν ως κίνητρο για να μάθουν μια ξένη γλώσσα ή να ασχοληθούν με την Αρχαία Ελληνική γλώσσα. Επίσης, ελπίζω με αυτές τις μεταφράσεις να αναδειχτεί η αξία και η διαχρονικότητα των αρχαίων έργων ώστε να παροτρυνθούν περισσότεροι άνθρωποι να ανακαλύψουν τον Αρχαίο Ελληνικό πολιτισμό.
